Αρχεία Foreign Office του 1978

1. Το φαινόμενο ΠΑΣΟΚ και ο «οπορτουνιστής» αρχηγός με τα πολλά πρόσωπα

Σε μια προσπάθεια να οριστεί το Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα που είχε πλέον την ψήφο του 25% των Ελλήνων, προς έκπληξη των Βρετανών Εργατικών που βρίσκονταν στην εξουσία, ο Βρετανός πρέσβης στην Αθήνα σερ Μπρουκ Ρίτσαρντς το περιγράφει ως ένα «μη-δογματικό μαρξιστικό κόμμα που στοχεύει σε μια ειρηνική μεταμόρφωση μέσω σημαντικών διαρθρωτικών αλλαγών που θα διασφαλιστούν με ένα νέο Σύνταγμα». Η δημοτικότητα του κόμματος κατά τους Βρετανούς αυξανόταν συνεχώς και μόλις πέντε μήνες μετά τις εκλογές θα μπορούσε να εξασφαλίσει σε μια νέα εκλογική μάχη το 30% των ψήφων του εκλογικού σώματος, «αλλά όχι το 35% όπως υποστήριξε σε συνέντευξή του στους Νιου Γιορκ Τάιμς ο ηγέτης του». Η ενίσχυση αυτή αποδιδόταν εν μέρει στη διαίρεση της ΕΔΗΚ, καθώς όπως σημειώνεται «σε κανέναν Έλληνα δεν αρέσει να υποστηρίζει το χαμένο».

Σε έγγραφο που αναφέρεται σε εκτιμήσεις της αμερικανικής CIA για την επάνοδο στο πολιτικό προσκήνιο του Ανδρέα Παπανδρέου, τονίζεται ότι το ενδεχόμενο ανάδειξής του ως επικρατέστερου διαδόχου στην εξουσία του Καραμανλή είναι «ένας πιθανός λόγος για μια αντισυνταγματική κίνηση υποστηρικτών της άκρας δεξιάς». Πάντως σε πολλές εμπιστευτικές αναφορές προς το Φόρεϊν Όφις οι Βρετανοί διπλωμάτες στην Ελλάδα επικαλούνται κορυφαίους Έλληνες πολιτικούς που θεωρούν ότι ο φόβος μιας νέας στρατιωτικής κατάλυσης του πολιτεύματος είναι πολύ πιο περιορισμένος σε σχέση με το 1967 – αν και όχι ανύπαρκτος.

Μεταξύ των παραγόντων που συνετέλεσαν στην ενίσχυση του ΠΑΣΟΚ στις εκλογές του ’77 σημειώνονται η αποχή και ο φόβος πολλών αγροτών από τις εξαγγελίες Καραμανλή περί ένταξης στην ΕΟΚ. Ο Παπανδρέου είχε κατορθώσει επίσης να εμφανιστεί πιο μετριοπαθής «περιορίζοντας τις χτυπητές μαρξιστικές θέσεις του προγράμματος του 1974», διατηρώντας ωστόσο παράλληλα την υποστήριξη πιο ριζοσπαστικών στοιχείων.

Στο ερώτημα τι θα ψήφιζε ένας οπαδός των Εργατικών αν μεταφερόταν στην Ελλάδα η απάντηση είναι «ξεκάθαρα ΠΑΣΟΚ», γράφει η βρετανική πρεσβεία, καθώς είναι ο κυριότερος εκπρόσωπος του σοσιαλισμού στην Ελλάδα, αν και μακριά από το ευρωπαϊκό πρότυπο της σοσιαλδημοκρατίας. Αν και το κόμμα λειτουργεί υπό έναν «απρόβλεπτο ατομιστή», στην Ελλάδα οι προσωπικότητες υποκαθιστούν τα προγράμματα, σχολιάζεται χαρακτηριστικά.

Εσωτερική οργάνωση ΠΑΣΟΚ Σε ό,τι αφορά τον καθορισμό των κανονισμών λειτουργίας και των διαδικασιών στο εσωτερικό του ΠΑΣΟΚ, καθώς και του κώδικα συμπεριφοράς των βουλευτών του ΠΑΣΟΚ που υιοθετήθηκαν στα μέσα Ιανουαρίου, η γενική αίσθηση κατά το Βρετανό πρέσβη είναι ότι διακρίνονται από «ακραία γραφειοκρατία». Σημειώνεται ότι κάθε πρωτοβουλία πρέπει να εξεταστεί από ένα δίκτυο επιτροπών και ότι όλοι οι βουλευτές πρέπει να αναφέρουν στο κόμμα σχεδόν κάθε πολιτική τους δραστηριότητα, όπως για παράδειγμα συνεντεύξεις τους, παρουσία τους σε δεξιώσεις και άλλες εκδηλώσεις. Η δεύτερη εντύπωση είναι ότι όλα αυτά τα μέτρα αποσκοπούν στο να ελέγχει ο Παπανδρέου στενά τους βουλευτές του, «όπως είχε προβλέψει από το Δεκέμβριο του 1977 ο πρέσβης». Σε άλλο έγγραφο της πρεσβείας προς το υπουργείο Εξωτερικών επισημαίνεται το σχόλιο του προέδρου Τσάτσου προς τον σερ Μπρουκ ότι σημαντικό ρόλο στην οργάνωση του ΠΑΣΟΚ είχε διαδραματίσει η Μαργαρίτα Παπανδρέου. Παρατίθεται επίσης ένα σύντομο σχόλιο που αναφέρει ότι ο μηχανισμός του ΠΑΣΟΚ είναι καλά οργανωμένος, καθώς και ότι «δεν έχει γίνει αντιληπτή έλλειψη οικονομικών πόρων». Στη συνέχεια μάλιστα παρατίθεται και ρεπορτάζ του περιοδικού Πολιτικά Θέματα για την οργάνωση του ΠΑΣΟΚ με τις επισημάνσεις ότι όλα περνούσαν από τον Ανδρέα ακόμα και χωρίς αναφορά στα επίσημα όργανα του κόμματος, καθώς και ότι υπήρχαν ενδείξεις ότι πέρα από τους οπαδούς και τα μέλη χρηματοδότηση ερχόταν και από τουλάχιστον μία ξένη πηγή, όπως ο συνταγματάρχης Καντάφι.

Πολιτική Παπανδρέου και ΠΑΣΟΚ Αναφορικά με τη στάση του Ανδρέα Παπανδρέου απέναντι στην κυβέρνηση Καραμανλή, σημειώνεται ότι οι εκφράσεις διαφωνίας στην αρχή του 1978 ήταν πιο ήπιες. Μια εκτίμηση της βρετανικής πρεσβείας είναι ότι «μετά τις εκλογές η προβολή από τον Καραμανλή στο προσκήνιο της δημοσιότητας εθνικών θεμάτων και κυρίως της ένταξης στην ΕΟΚ έχουν αποσπάσει την προσοχή ακόμα και του Παπανδρέου από τις εξαγγελίες του ιδίου περί ‘αλλαγής’». Σημειώνεται με έκπληξη επίσης ότι υπήρχε επικοινωνία μεταξύ των δύο αρχηγών, «πράγμα πρωτόγνωρο για τα ελληνικά πολιτικά δεδομένα». Επίσης, τονίζεται ότι η κυβέρνηση ακολουθούσε πολιτικές που ζητούσε το ΠΑΣΟΚ, όπως στις σχέσεις με την ΕΣΣΔ και στη φορολογική πολιτική. Το σχετικό έγγραφο του Βρετανού πρέσβη για το ΠΑΣΟΚ εξετάζει σύντομα και την πιθανότητα συνεργασίας μεταξύ του κόμματος και του ΚΚΕ Εξωτερικού. Τονίζεται η παρατήρηση του μέλους του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ Εξωτ., Αμπατιέλου ότι αν και υπάρχει συμφωνία σε μια σειρά θεμάτων, σε πρακτικό επίπεδο η συνεργασία είναι πολύ δύσκολη, «ιδίως λόγω των προσωπικοτήτων που εμπλέκονται». Παρατίθεται εξάλλου και ένα σχόλιο του Παπανδρέου, που είχε πει ότι μια κίνησή του για συνεργασία με το ΚΚΕ Εξωτ. θα αντιμετώπιζε την αντίθεση του Στρατού και του Κατεστημένου. Επίσης, ο Βρετανός πρέσβης αναφέρεται σε ένα «μυστηριώδες» δημοσίευμα του γιουγκοσλαβικού περιοδικού ΝΙΝ, το οποίο κατά την επίσκεψη του Ανδρέα Παπανδρέου στο Βελιγράδι, όπου συναντήθηκε και με τον Τίτο, έγραφε ότι το ΠΑΣΟΚ επιδιώκει τη δημιουργία ενός εθνικού μετώπου παρόμοιου με το ΕΑΜ. Σε άλλο έγγραφο πάντως, από τη βρετανική πρεσβεία στο Βελιγράδι, σημειώνεται ότι η εκεί ελληνική πρεσβεία αποτυπώνει το δημοσίευμα σε σύγχυση. Σε μια αναφορά σε συζήτηση διπλωματών της βρετανικής πρεσβείας με τον Ανδρέα Παπανδρέου επισημαίνεται η φράση ότι «εμείς οι Έλληνες δεν κατανοούμε τις οικονομικές συνέπειες της ένταξης». Αυτό ερμηνεύεται από τους διπλωμάτες ως πιθανή ένδειξη ότι η στάση του ΠΑΣΟΚ απέναντι στην ΕΟΚ «ίσως να μην είναι τόσο άκαμπτα αρνητική όσο δείχνει η προεκλογική ρητορική του ηγέτη του». Σημειώνεται επίσης ότι φαίνεται να μην έχει λάβει οριστική απόφαση για τη σχέση του ΠΑΣΟΚ με τη Σοσιαλιστική Διεθνή. Προτείνεται συνάντηση του Βρετανού υπουργού Εξωτερικών, δρ. Όουεν μαζί του με την ευκαιρία της επίσκεψής του στο πανεπιστήμιο Σάσεξ για ομιλία στις 8 Μάη και χειρόγραφη υποσημείωση στο πλάι του κειμένου δείχνει την αποδοχή της πρότασης – η επίσκεψη Παπανδρέου στην Αγγλία ωστόσο ματαιώθηκε αργότερα. Όσον αφορά την πολιτική του κόμματός του, ο αρχηγός του ΠΑΣΟΚ είπε σε Βρετανούς διπλωμάτες που δέχθηκε στο Καστρί ότι χρειαζόταν μια ειδική συμφωνία με την ΕΟΚ για διάθεση των ελληνικών αγροτικών προϊόντων στις χώρες μέλη σε αντάλλαγμα για την απαλλαγή τελωνειακών περιορισμών στα προϊόντα που εισάγονταν στην Ελλάδα από την ΕΟΚ. Μίλησε επίσης για κοινωνικοποίηση της βιομηχανίας. Όπως εξήγησε στόχευε στην αγορά από το κράτος 100 μεγάλων βιομηχανιών («δηλαδή κρατικοποίηση», σχολιάζεται), με τη λειτουργία τους να καθορίζεται με βάση τα συμφέροντα της τοπικής κοινωνίας και των εργαζομένων. Το κράτος θα καθόριζε απλώς το στόχο, που μπορεί να ήταν η μεγιστοποίηση του κέρδους, αλλά και η μεγιστοποίηση της παραγωγής ανεξαρτήτως κέρδους για παράδειγμα. Οι επισκέπτες εκτίμησαν ότι ο οικοδεσπότης τους είχε εμμονή με τους Αμερικανούς και ότι δεν έχανε ευκαιρία να εκθέσει τις απόψεις του σχετικά. Αναφορικά με την πιο πρόσφατη ομιλία περί εξωτερικής πολιτικής του Ανδρέα Παπανδρέου σημειώνεται ως έκπληξη η απουσία αναφοράς στη Μέση Ανατολή υπέρ των Αράβων και κατά των Αμερικανών. Ο συντάκτης σχολιάζει ότι ίσως να μη συνεχίζεται κανονικά η αποστολή χρημάτων από τον Καντάφι. Σε ό,τι αφορά την εσωτερική πολιτική επισημαίνεται το κάλεσμα του αρχηγού στο κόμμα του να ανοιχτεί προς το κέντρο, «σε μια ένδειξη ανησυχίας για τη διεύρυνση της ΝΔ που επιχειρεί ο Καραμανλής». Σε άλλη ενότητα των αρχείων, εκφράζεται η δυσκολία των Εργατικών και της Σοσιαλιστικής Διεθνούς να επιλέξουν ποιο κόμμα στην Ελλάδα έχει περισσότερα στοιχεία σοσιαλιστικού ή σοσιαλδημοκρατικού κόμματος. «Ο Ανδρέας Παπανδρέου, αν και δεν τυγχάνει της στήριξης των Εργατικών και το κόμμα του από κανέναν Ευρωπαίο σοσιαλιστή δε χαρακτηρίζεται σοσιαλιστικό ή σοσιαλδημοκρατικό, πρέπει απλά και μόνο λόγω της σημασίας του να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη από τους Βρετανούς Εργατικούς», εκτιμά η πρεσβεία στην Αθήνα. «Οι Γάλλοι τον στηρίζουν όχι λόγω ιδιαίτερης πολιτικής συγγένειας, αλλά μάλλον λόγω έλλειψης άλλης αξιόπιστης αριστερής δύναμης στην Ελλάδα», προστίθεται, με την επισήμανση ότι αν και ο Παπανδρέου δέχθηκε τα συγχαρητήρια από τον Μιτεράν μετά τις εκλογές, ο Γάλλος πολιτικός τον θεωρούσε μάλλον «επισφαλή» φυσιογνωμία. Προσωπικότητα του Ανδρέα Παπανδρέου Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα σημείωμα του Βρετανού πρέσβη που αναφέρεται σε ένα σχόλιο του προέδρου Τσάτσου για τον Ανδρέα Παπανδρέου. Κατά τον πρόεδρο, ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε τρία πρόσωπα: «Ο Παπανδρέου της εξέδρας, ο Παπανδρέου της Βουλής και ο Παπανδρέου του σαλονιού. Και ο καλύτερος από όλους είναι ο Παπανδρέου του σαλονιού». Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στη συνάντηση με εκπροσώπους της βρετανικής πρεσβείας στο Καστρί κατά την οποία ο αρχηγός του ΠΑΣΟΚ κλήθηκε να πει τη γνώμη του για τους λόγους που του χάρισαν την ομολογουμένως πολύ καλή επίδοση στις εκλογές. Κατά τον Ανδρέα Παπανδρέου η επικριτική στάση του απέναντι στην ΕΟΚ έλαβε ειδικό βάρος μεταξύ των αγροτών ψηφοφόρων. Εκτίμησή του ήταν επίσης ότι θέματα όπως η Κύπρος, το Αιγαίο και το ΝΑΤΟ είχαν αρνητικές συνέπειες για την κυβέρνηση, ωστόσο αυτά που μέτρησαν περισσότερο ήταν τα θέματα εσωτερικής πολιτικής. Κατά τον Ανδρέα Παπανδρέου ήταν μια δύσκολη προεκλογική μάχη, με 30 δικές του ομιλίες τουλάχιστον το μισό περιεχόμενο καθεμιάς αναφερόταν σε ένα νέο θέμα. Συμφώνησε δε ότι η πολιτική συγκέντρωση στη Θεσσαλονίκη μία εβδομάδα πριν την κάλπη ήταν το καθοριστικό σημείο, καθώς εκείνη τη μέρα αναπτύχθηκε πραγματικά ένας διάλογος μεταξύ πλήθους και ομιλητών. Ο Παπανδρέου συμφώνησε επίσης με την άποψη των Βρετανών συνομιλητών του ότι ο σοσιαλισμός στην Ελλάδα χρειαζόταν ακόμα καιρό για να αναπτύξει οργανικές ρίζες και γι’ αυτό όπως είπε έκανε λόγο κυρίως για «την ανάγκη αλλαγής» και όχι για «σοσιαλισμό». Όσον αφορά τη μελλοντική δομή της ελληνικής πολιτικής ο Παπανδρέου εκτίμησε ότι το ΚΚΕ Εξωτ. δε θα ενισχυόταν σημαντικά στο μέλλον, (όχι πάνω από 12% - έναντι περίπου 9,5% στις προηγούμενες εκλογές). Σε κάθε περίπτωση οι απώλειες ή τα κέρδη του ΚΚΕ Εξ. δε θα ήταν εκτός του πλαισίου συν-πλην 1%-2%. Από την άλλη πλευρά, σημείωνε, υπήρχε ένας ισχυρός συντηρητικός πόλος του 15% με 20% που είχε ψηφίσει Εθνικό Μέτωπο ή ΝΔ. Προέβλεπε μάλιστα ότι ηγέτης αυτού του πόλου όταν αποσυρόταν ο Καραμανλής μάλλον θα αναδεικνυόταν ο Αβέρωφ, αν και δεν ήταν σίγουρο ότι η ΝΔ θα διαλυόταν αμέσως. Σημείωνε επίσης ότι ο Κ. Μητσοτάκης αναζητούσε στήριξη μεταξύ των πολιτών που θα εγκατέλειπαν τη δίχως τύχη ανασυγκρότησης ΕΔΗΚ και τους ψηφοφόρους της ΝΔ που δεν ανήκαν στην παραδοσιακή δεξιά. Η παρουσία του Κρητικού πολιτικού στη Βουλή πάντως ίσως άμβλυνε τις εντυπώσεις από τον πρότερο πολιτικό του βίο, σημείωνε ο αρχηγός του ΠΑΣΟΚ. Όλο το υπόλοιπο πολιτικό φάσμα κατά τον Παπανδρέου ανήκε στο ΠΑΣΟΚ. Εκτίμησε επίσης ότι σε δύο χρόνια το κόμμα του θα μπορούσε να διεκδικήσει το 40% του εκλογικού σώματος, που πιθανώς να του έδινε τη δυνατότητα αυτοδύναμης κυβέρνησης. Οι δυνατότητες συνασπισμού ήταν λιγοστές, απορρίπτοντας τους κομμουνιστές και προσωπικότητες του κεντρώου χώρου, εκτός ίσως από τον Μαύρο. Οι Βρετανοί διπλωμάτες επεσήμαναν επίσης στο συνομιλητή τους ότι η βρετανική κυβέρνηση των Εργατικών θα ενδιαφερόταν για επαφές με το ΠΑΣΟΚ. Σε ό,τι αφορά την προσωπικότητα του Ανδρέα Παπανδρέου, χαρακτηρίζεται από τους Βρετανούς διπλωμάτες περισσότερο ως «οπορτουνιστής που ενδιαφέρεται για την εικόνα του παρά ως πολιτικός που διέπεται από ηθικές αξίες». Σημειώνεται ότι πολλοί αμφέβαλαν για τα σοσιαλιστικά διαπιστευτήριά του ή για το κατά πόσο έχει οποιεσδήποτε σαφείς πολιτικές απόψεις. Αλλά χωρίς εξαίρεση, σημειώνεται, όλοι τον θεωρούσαν σημαντική δύναμη που θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη στο μέλλον. Το θέμα όμως είναι, όπως διατυπώνεται στο έγγραφο, τι μπορούσε να γίνει για να προκύψει μια ισχυρή σοσιαλδημοκρατική αντιπολίτευση στην Ελλάδα. Οι Γάλλοι πόνταραν συγκρατημένα στην εξέλιξη του Παπανδρέου σε έναν «λιγότερο δημαγωγό και περισσότερο δημοκράτη πολιτικό», ενώ άλλοι, μεταξύ των οποίων μάλλον και οι Βρετανοί Εργατικοί θεωρούσα κάτι τέτοιο απίθανο και ήλπιζαν σε εξέλιξη της ΕΔΗΚ σε σοσιαλδημοκρατικό κόμμα. Επισημαίνεται δε το ελλιπές ενδιαφέρον για την Ελλάδα από όλους τους Βρετανούς βουλευτές όλων των κομμάτων, μετά το έντονο ενδιαφέρον κατά τη δικτατορία. Πάντα στο θέμα της προσωπικότητας του τότε ηγέτη της αξιωματικής αντιπολίτευσης, ένας νεαρός Βρετανός διπλωμάτης χαρακτηρίζει «αποθαρρυντική» την πρώτη συνάντησή του με τον Ανδρέα. «Ενώ μιλά καλά αγγλικά, είναι καλός ομιλητής και ακροατής και με δείγματα χιούμορ και μετριοφροσύνης οι πολιτικές του ιδέες αν διατυπώνονταν από άλλον θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ‘παρανοϊκές’. Οι κατηγορίες περί αμερικανικής εκμετάλλευσης στην Ελλάδα είναι κοινοτοπία, ωστόσο τα σχόλια του Παπανδρέου περί δυτικογερμανικού ιμπεριαλισμού ανήκουν σε προχωρημένο στάδιο φαντασίας», αναφέρεται χαρακτηριστικά. Εντοπίζεται πάντως μια ευκαιρία διπλωματίας και άσκησης επιρροής στο ΠΑΣΟΚ, καθώς «θα θελήσει να απλωθεί και προς το κέντρο για να πάρει από το 12%της ΕΔΗΚ και προς τα αριστερά για το 10% του ΚΚΕ Εξωτερικού». Ωστόσο η προσωπικότητα του Παπανδρέου μπορεί να αποδειχθεί μεγάλο εμπόδιο, προστίθεται.

Σύμφωνα δε με τον ίδιο τον Ανδρέα Παπανδρέου έπρεπε στις επόμενες εκλογές να μπορεί να παρουσιάσει μία αξιόπιστη εναλλακτική σύνθεση κυβέρνησης, κάτι που εκείνη τη στιγμή δεν ήταν σε θέση να κάνει το ΠΑΣΟΚ. Πολλοί από τους βουλευτές του δεν είχαν καν δει τη Βουλή προηγουμένως και για το λόγο αυτό είχε ετοιμάσει ένα ταχύρυθμο πρόγραμμα εκπαίδευσης των στελεχών του κόμματος.

2. Συνομιλίες για ΕΟΚ και ελληνοτουρκικά στο Λονδίνο

Στις 25 Ιανουαρίου ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής επισκέφθηκε το Λονδίνο για συνομιλίες με τον ομόλογό του Τζέιμς Κάλαχαν στην Ντάουνινγκ Στριτ, στο πλαίσιο της περιοδείας του που τον έφερε επίσης στις Βρυξέλλες, το Παρίσι και τη Βόννη. Σύμφωνα με τα αρχεία, η επίσκεψη Καραμανλή στο Λονδίνο είχε ως στόχο την επίσπευση της διαδικασίας ένταξης της Ελλάδας στην ΕΟΚ, την αίτηση βοήθειας για πίεση από το Λονδίνο προς το ΝΑΤΟ ώστε να απαντήσει σύντομα και θετικά στο ελληνικό μνημόνιο για μια ειδική σχέση με τη Συμμαχία, ενώ έγιναν αναφορές στο Κυπριακό, το Αιγαίο («χωρίς να περιμένει βρετανική απάντηση», όπως σημειώνεται) και στις διμερείς εμπορικές σχέσεις.

Ένταξη στην ΕΟΚ Πιο συγκεκριμένα, σε ενημέρωση του Φόρεϊν Όφις στο Βρετανό εκπρόσωπο στην Κομισιόν και τον πρέσβη στην Αθήνα επισημαίνεται ότι ο Κ. Καραμανλής ζήτησε από τον πρωθυπουργό Κάλαχαν επίσπευση της διαδικασίας ένταξης στην ΕΟΚ. Η ένταξη θα αφαιρούσε τον πειρασμό νέας δικτατορίας, όπως είπε. Πρόσθεσε ότι οι Έλληνες δεν είχαν αυταπάτες ότι θα γίνονταν πλούσια χώρα εν μία νυκτί, αλλά είχαν επίγνωση των ευκαιριών που θα ανοίγονταν. Ιδιαίτερη έμφαση έδωσε στο ότι δε θα έπρεπε να συνδεθεί η ελληνική αίτηση ένταξης με αυτές τις Πορτογαλίας και της Ισπανίας. Επίσης τόνισε ότι θα έπρεπε να διαχωριστεί το θέμα της ένταξης από τα ερωτηματικά για την Κοινή Αγροτική Πολιτική, που δημιουργούσε ενστάσεις κυρίως από την πλευρά της Ιταλίας και της Γαλλίας. Ο Καραμανλής εξήγησε ότι η ελληνική αγροτική παραγωγή ήταν μικρή για να ανησυχεί τους εταίρους και ότι στην ουσία τα μόνα ελληνικά προϊόντα που απειλούσαν τους Ιταλούς και Γάλλους αγρότες ήταν τα αγγούρια, οι τομάτες και το κρασί, που ούτως ή άλλως παράγονταν σε μικρές ποσότητες στην Ελλάδα. Σημαντικό θέμα θεωρούσε ο Έλληνας πρωθυπουργός τη μεταβατική περίοδο μέχρι την πλήρη ένταξη της Ελλάδας – πίστευε ότι πέντε έτη θα ήταν αρκετά. Ο Βρετανός ομόλογός του επιβεβαίωσε την υποστήριξη προς την ελληνική υποψηφιότητα, αλλά όπως παρατήρησε δεν πίστευε ότι ήταν δυνατή η θέσπιση προθεσμίας για την ολοκλήρωση των διαπραγματεύσεων. Ήλπιζε σε συμφωνία των ‘9’ ανά τομέα διαπραγμάτευσης, με πρώτο τη βιομηχανία και αφήνοντας τελευταίο τον πιο δύσκολο τομέα, αυτόν της γεωργίας. Συνέστησε δε στους Έλληνες να μη γίνουν ανυπόμονοι αν προκύψουν κι άλλες καθυστερήσεις. Ο Κάλαχαν συμφώνησε για μη σύνδεση της ελληνικής αίτησης ένταξης με τις δύο άλλες αιτήσεις, επαναλαμβάνοντας ότι το χρονοδιάγραμμα ίσως έπρεπε να οριστικοποιηθεί αργότερα. Όσο για την αισιοδοξία ότι θα μπορούσε η διαδικασία να ολοκληρωθεί μέσα στο 1978 ο Καραμανλής σχολίασε ότι «το τέλος της ελπίδας είναι η αρχή του θανάτου».

Εσωτερική πολιτική κατάσταση Από εκεί και πέρα, ως κυριότερη αιτία της μείωσης της δύναμης της ΝΔ στις πρόσφατες εκλογές ο Κ. Καραμανλής ανέφερε τη μη επίλυση θεμάτων εξωτερικής πολιτικής. Η οικονομία δε βάρυνε τόσο πολύ τις αποφάσεις των πολιτών, έκρινε ο Έλληνας πρωθυπουργός. Σχολίασε επίσης ότι ο Παπανδρέου δεν ήταν σοβαρός αντίπαλος για την πρωθυπουργία γιατί δεν είχε πολιτικές αρχές και θαύμαζε τόσο τον Καντάφι όσο και τον Αμίν. Ελληνοτουρκικά Για την Κύπρο είπε ότι δεν είχε ιδέα τι θα πρότειναν οι Τούρκοι και ότι η Ελλάδα ήταν έτοιμη να ανταποκριθεί σε ορισμένες βασικές τουρκικές απαιτήσεις. Κατά την προσωπική του άποψη ούτε η κυπριακή ούτε η ελληνική κυβέρνηση μπορούσαν να επιτρέψουν στους Τουρκοκύπριους να κατέχουν πάνω από το 25% του νησιού. Αν η Τουρκία συμφωνούσε προς αυτό το ποσοστό μια λύση θα ήταν δυνατή. Για το Αιγαίο είπε ότι η Ελλάδα στήριζε το στάτους κβο και ότι η Τουρκία ήταν που ήθελε αλλαγές. Σχολίασε επίσης ότι ήταν ειρωνεία το γεγονός πως αναμένονταν λύσεις στο Κυπριακό και το Αιγαίο από τον άνθρωπο που είχε δημιουργήσει τα προβλήματα, δηλαδή τον Μπουλέντ Ετσεβίτ, πρωθυπουργό της Τουρκίας εκείνη την περίοδο. Χρειαζόταν διάλογος, αποφυγή προκλήσεων κατά το διάλογο και όποια διαφωνία στο τέλος να παραπεμφθεί στο Διεθνές Δικαστήριο, ήταν η ελληνική θέση επί των διαδικασιών για το Αιγαίο. Ειδάλλως η Ελλάδα θα συμπέραινε ότι η Τουρκία επιθυμεί καταφυγή στη βία. Ο Κάλαχαν σχολίασε ότι οι ελληνικές προτάσεις επί των διαδικασιών επίλυσης των προβλημάτων μπορούσαν να τύχουν βρετανικής υποστήριξης. Μιλώντας για την ειδική σχέση που ζητούσε με το ΝΑΤΟ μέχρι να λυθεί το Κυπριακό, ο Καραμανλής ανέφερε ότι μετά από 43 χρόνια στην πολιτική είχε κουραστεί και ότι μπορεί να τα είχε παρατήσει, αλλά συνέχιζε από αίσθηση καθήκοντος. Ζήτησε δε πίεση από τη Βρετανία στο ΝΑΤΟ για μια απάντηση μέσα στο Φεβρουάριο. Κατά τη διάρκεια της συζήτησης, ενθυμούμενος τις συνθήκες εξόδου της χώρας από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ μετά το δεύτερο Αττίλα είπε ότι είτε θα κήρυττε πόλεμο είτε θα έπραττε αυτό που έπραξε. Ο Κάλαχαν απάντησε ότι το πρόβλημα οφειλόταν στην κυβέρνηση Νίξον, Ο Κίσινγκερ του είχε πει ότι τότε προσπαθούσε να αποτρέψει τον Νίξον από διάφορες άλλες κινήσεις και δεν είχε συγκεντρωθεί στο Κυπριακό, ενώ ο Καραμανλής είπε ότι ο Κίσινγκερ του είχε εκμυστηρευθεί ότι θεωρούσε την Κύπρο ως το μεγαλύτερο λάθος του. Ο Κάλαχαν είπε ότι ο Κίσινγκερ ήθελε να επέμβει αλλά δεν μπορούσε για εσωτερικούς λόγους. Στο τέλος της συνάντησης ο Έλληνας πρωθυπουργός επέδωσε στο Βρετανό ομόλογό του λεπτομερές μνημόνιο με το ιστορικό και τις ελληνικές θέσεις επί των κρίσιμων θεμάτων με την Τουρκία, στο οποίο κατέληγε τονίζοντας ότι «είναι προς το συμφέρον της Δύσης να συμβάλλει στην επίλυση των διαφορών».

Προετοιμασία Κάλαχαν Στα ενημερωτικά έγγραφα προς τον Τζέιμς Κάλαχαν ώστε να προετοιμαστεί για την υποδοχή του Κων/νου Καραμανλή, τονίζεται ότι σε ό,τι αφορά την ελληνική ένταξη στην ΕΟΚ η αγροτική παραγωγή και η βιομηχανία, εκτός ίσως από τα υφάσματα, δεν αποτελούσαν μεγάλο ανταγωνιστικό κίνδυνο. Η κύρια ανησυχία για τους Βρετανούς ήταν το αυξημένο κόστος που θα επιβάρυνε τη χώρα στον προϋπολογισμό της ΕΟΚ μετά την ένταξη της Ελλάδας. Το κόστος αυτό υπολογιζόταν στα 40-50 εκατομμύρια στερλίνες ετησίως. Σημαντικό επίσης για το Λονδίνο ήταν να θεσπιστούν δικλείδες ασφαλείας στη χορήγηση ελληνικής υπηκοότητας σε Ελληνοκύπριους, ώστε να μη σημειωθεί έξαρση έμμεσης μετανάστευσης από την Κύπρο στη Βρετανία. Ο σκοπός του Βρετανού πρωθυπουργού κατά την επίσκεψη Καραμανλή, όπως συνοπτικά διατυπώνεται, θα έπρεπε να είναι να διαβεβαιώσει για την υποστήριξη της Βρετανίας στην ελληνική ένταξη, να πείσει ότι το ΝΑΤΟ δεν επεδείκνυε μεροληπτική συμπεριφορά έναντι είτε της Ελλάδας είτε της Τουρκίας, να εκτιμήσει ποιες ήταν οι απόψεις Καραμανλή για πρόοδο στο Κυπριακό και τα ελληνοτουρκικά και να υπενθυμίσει διακριτικά το ενδιαφέρον για την εξασφάλιση προμήθειας αρμάτων μάχης στον ελληνικό στρατό.

Εν τω μεταξύ, με αφορμή την επίσκεψη Καραμανλή στο Λονδίνο η ισραηλινή πρεσβεία στη βρετανική πρωτεύουσα ζητούσε να υπενθυμίσει η βρετανική κυβέρνηση στην ελληνική την ανάγκη πλήρους αναγνώρισης του Ισραήλ, ώστε να αποφευχθεί η μόνο ντε φάκτο αναγνώριση του Ισραήλ από μια χώρα που κάποτε θα προήδρευε της ΕΟΚ (η Ελλάδα αναγνώριζε μόνο ντε φάκτο το Ισραήλ, με χαμηλόβαθμη διπλωματική εκπροσώπηση στο Τελ Αβίβ). Ο Βρετανός υπουργός Εξωτερικών, αποφάσισε ωστόσο να μην τεθεί το θέμα κατά την επίσκεψη, αλλά όυαν θα συζητιόταν η σημασία της ένταξης για την πολιτική εναρμόνιση της Ελλάδας με τους ‘9’ της ΕΟΚ.

3. Εκτιμήσεις για την ελληνική πορεία ένταξης στην ΕΟΚ

Η συνάντηση του Λονδίνου μεταξύ Καραμανλή – Κάλαχαν έδωσε μία πρώτης τάξεως ευκαιρία στους Βρετανούς διπλωμάτες να ακούσουν από πρώτο χέρι τις θέσεις του Έλληνα πρωθυπουργού για την πορεία ένταξης της Ελλάδας στην ΕΟΚ. Το θέμα ωστόσο εξετάζεται και σε πολλά άλλα έγγραφα. Η θέση της βρετανικής πρεσβείας στην Αθήνα ήταν ότι η Βρετανία έπρεπε να κάνει ό,τι μπορούσε για να λυθεί το θέμα της ένταξης μέσα στο έτος, όσο βρισκόταν στην εξουσία ο Καραμανλής. Ο διάδοχος του Μπρουκ Ρίτσαρντς στη βρετανική πρεσβεία στην Αθήνα, Ίαν Σάδερλαντ αναφέρεται σε επιστολή του Καραμανλή προς τις χώρες μέλη της ΕΟΚ, από την οποία, όπως σχολίαζε ο Βρετανός διπλωμάτης, διαφαινόταν η ειλικρινής έκπληξη του Έλληνα ηγέτη με τους όρους που έθεταν οι εταίροι, «όπως μεταξύ άλλων μια 8ετή μεταβατική περίοδο για ορισμένα ελληνικά αγροτικά προϊόντα και θέσεις λιγότερο ευνοϊκές για την Ελλάδα από όσες πρότεινε η Κομισιόν». Ο Σάδερλαντ επεσήμαινε ότι στην Ελλάδα αυξανόταν η κριτική κατά του Καραμανλή και ότι ο ίδιος ο πρωθυπουργός ανησυχούσε ακόμα και για τη δική του θέση εφόσον ο κόσμος έμενε δυσαρεστημένος με την πορεία των διαπραγματεύσεων ένταξης. Εκτίμηση του πρέσβη ήταν ότι δε θα υπαναχωρούσε όμως, διότι σκοπός του μέσω της ένταξης ήταν η εθνική ενότητα. Αν δεν άλλαζαν όμως οι όροι ένταξης, ο Βρετανός πρέσβης δεν προέβλεπε συμφωνία μέχρι το τέλος του 1978. Ο Σάδερλαντ προτείνει επίσης να προσεχθεί ιδιαίτερα η απάντηση από τον Βρετανό πρωθυπουργό στην επιστολή Καραμανλή, καθώς ήδη γραφόταν στην Ελλάδα ότι οι Βρετανοί ήταν από τα εμπόδια για την ένταξη «και αν αυτό περάσει στον κόσμο μπορεί να έχει επιπτώσεις σε άλλα θέματα που μας ενδιαφέρουν όπως η Κύπρος». Το θέμα της ένταξης στην ΕΟΚ συζήτησε ο Καραμανλής το 1978 και με ηγέτες άλλων χωρών μελών σε επισκέψεις του στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες τον Ιανουάριο και Οκτώβριο. Οι Βρετανοί λάμβαναν ενημέρωση από τις κατά τόπους πρεσβείες τους. Το πιο σημαντικό που κέρδισε ο Καραμανλής στη Βόννη κατά την επίσκεψή του στο τέλος Ιανουαρίου, κατά τις βρετανικές εκτιμήσεις, ήταν η διαβεβαίωση του καγκελαρίου Σμιντ ότι η Γερμανία δε θα συνέδεε την πορεία ένταξης της Ελλάδας με κανένα άλλο εκκρεμές ζήτημα (ένταξη Πορτογαλίας-Ισπανίας ή σχέση με ΝΑΤΟ). Σημειώνεται επίσης η επισήμανση του Γερμανού υπουργού Εξωτερικών ότι η πολιτική της Ελλάδας θα έπρεπε να προσαρμοστεί στα κοινοτικά δεδομένα (εκτίμηση ότι αναφερόταν στις ελληνικές τοποθετήσεις στον ΟΗΕ που συχνά δε συμφωνούσαν με την άποψη των ‘9’, καθώς και «μια ανησυχία για τα προβλήματα στην ανατολική Μεσόγειο ως μελλοντικά προβλήματα της Κοινότητας»). Εκτιμήσεις από τη Γαλλία του εκεί πρέσβη αναφέρουν ότι ο Καραμανλής πίστευε πως πριν τη συνάντησή του με τον Σιράκ στο Παρίσι και τις επιστολές που είχαν ανταλλάξει είχε κερδίσει την πλήρη στήριξη της Γαλλίας και μάλιστα είχε συμφωνήσει με τον Ζισκάρ ότι το σύμφωνο ένταξης θα υπογραφόταν κατά τη γαλλική προεδρία. Στη σύντομη επίσκεψη στην Ιταλία είχε συμφωνήσει με τον πρωθυπουργό Αντρεότι ότι τα 5 χρόνια ως μεταβατική περίοδος για την Ελλάδα ήταν επαρκή. Οι Ιρλανδοί ήταν πιο επιφυλακτικοί για την αναδιανομή των πόρων από την Κοινή Αγροτική Πολιτική. Στον Ιρλανδό πρωθυπουργό ο Καραμανλής είπε ότι πίστευε πως το 65% των Ελλήνων υποστήριζε την ένταξη.

Όταν τον Οκτώβριο τέθηκε θέμα νέας επίσκεψης του Καραμανλή στο Λονδίνο οι Βρετανοί διπλωμάτες και πολιτικοί συνέστησαν να αποφευχθεί μια νέα πρόσκληση «ώστε να μη δοθεί στους Έλληνες η εντύπωση ότι μπορούν να ασκήσουν νέες πιέσεις στο Λονδίνο για υποστήριξη σε θέματα ένταξης που αφορούν περισσότερο άλλες χώρες μέλη».

4. Οι λεπτές ισορροπίες στα ελληνοτουρκικά

Οι Βρετανοί διπλωμάτες προσπαθούσαν σε κάθε ευκαιρία που παρουσιαζόταν να αποκρυσταλλώσουν τις θέσεις Ελλάδας και Τουρκίας για τις μεταξύ τους διαφορές, δηλαδή την Κύπρο, το Αιγαίο, και την ειδική σχέση με το ΝΑΤΟ που ζητούσε η Αθήνα.

Κυπριακό: Λίγο μετά την ανακοίνωση των αρχών του 1978 του Μπουλέντ Ετσεβίτ ότι θα παρουσίαζε στο γ.γ, του ΟΗΕ, δρ Βάλντχαϊμ προτάσεις για το Κυπριακό, αξιωματούχος του Φόρεϊν Όφις σημείωνε ότι ο Έλληνας πρέσβης στο Λονδίνο, Σταύρος Ρούσος είχε παραδεχθεί «μάλλον απρόθυμα» ότι η αλλαγή στάσης του Ετσεβίτ από υποστήριξη μιας χαλαρής συνομοσπονδίας σε ομοσπονδία στην Κύπρο ήταν κάτι περισσότερο από αυτό που περίμενε η ελληνική πλευρά. Παραδέχθηκε επίσης ότι ο πρόεδρος Κυπριανού στην αρχή δε φάνηκε να ανταποκρίνεται στη θετική διπλωματική στάση του Ετσεβίτ, αν και στη συνέχεια είχε αλλάξει στάση προς τη σωστή κατεύθυνση. «Πρέπει να περιμένουμε να δούμε πόσο τα εννοούν οι Τούρκοι, αν και κάτι σημαίνει ότι δέχθηκαν να υποβάλλουν τις προτάσεις τους στο Βάλντχαϊμ», είχε σχολιάσει ο Έλληνας πρέσβης. Ο Βρετανός πρέσβης Ίαν Σάδερλαντ έλαβε τον Ιούνιο σαφείς εντολές να παρουσιάσει στο γ.γ. του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών, Βύρωνα Θεοδωρόπουλο τη βρετανική θέση περί βοήθειας τόσο προς την Ελλάδα όσο και προς την Τουρκία στο πλαίσιο της ΕΟΚ, σε αντίθεση με τα γαλλικά εμπόδια για ειδική σχέση με την Άγκυρα, τα οποία θα έπρεπε να αναδειχθούν «ως μη σύμφωνα με τα ελληνικά συμφέροντα». Η βρετανική πλευρά επιθυμούσε επίσης διευκρινίσεις για πρόσφατες δηλώσεις του προέδρου Κυπριανού που φάνηκε να μη λαμβάνει σαφή θέση για τη λύση διζωνικού ομόσπονδου κράτους στην Κύπρο. Το Φόρεϊν Όφις αναρωτιόταν κατά πόσο υπήρχε ρήγμα στην ενιαία θέση Αθήνας – Λευκωσίας. Ο Β. Θεοδωρόπουλος σε συνομιλία του με το Βρετανό πρέσβη είπε ότι έπρεπε οι εμπειρογνώμονες που θα είχαν συνάντηση στην Άγκυρα να βρουν πρώτα κοινό έδαφος στην ερμηνεία συμφωνιών για το Αιγαίο, ενώ ήλπιζε ότι θα συζητούσε ένα σύμφωνο μη-επίθεσης που έθεσε στον Ετσεβίτ κατά σύνοδο του ΝΑΤΟ στις ΗΠΑ ο Καραμανλής, το οποίο ο Ετσεβίτ αν και με επιφυλάξεις δεν είχε αποκλείσει. Για τη διαφαινόμενη υπαναχώρηση του Κυπριανού από τη συμφωνία Ντενκτάς-Μακάριου για διζωνική ομοσπονδία είπε ότι ο Κύπριος πρόεδρος εργαζόταν υπό ασφυκτική εσωτερική πίεση και ότι κάποιες υπαναχωρήσεις δεν έπρεπε να αποκλειστούν. Σημείωσε όμως ότι σε μια τέτοια περίπτωση θα έμενε εκτεθειμένος διεθνώς. Εξάλλου, λεπτομερής είναι η καταγραφή της συνομιλίας του Βρετανού πρωθυπουργού Κάλαχαν με τον Αμερικανό αντιπρόεδρο Μόντεϊλ στο Λευκό Οίκο σχετικά με τις ελληνοτουρκικές διαφορές, στις 28 Μαρτίου. Ο Αμερικανός υφυπουργός Εξωτερικών, Γουόρεν Κρίστοφερ θα ζητούσε από τον Ετσεβίτ μία κίνηση καλής θέλησης, ώστε να δοθεί η ευκαιρία στην κυβέρνηση να πείσει το Κογκρέσο να άρει το εμπάργκο όπλων προς την Τουρκία. Μια τέτοια κίνηση, όπως η επιστροφή των προσφύγων στη Νέα Αμμόχωστο ή το άνοιγμα του αεροδρομίου Λευκωσίας, μπορεί να μην ικανοποιούσε το ελληνικό λόμπι, αλλά ήταν ικανή να αλλάξει τη στάση ορισμένων μελών του Κογκρέσου, σχολίασε ο Αμερικανός αντιπρόεδρος. Ο Κάλαχαν σημείωσε ότι ο Κυπριανού ήταν πιο συνεννοήσιμος και λιγότερο ανυποχώρητος από το Μακάριο αλλά επεσήμανε και ο Μόντεϊλ συμφώνησε ότι δε θα έπρεπε να αρκεστούν σε μια μικρή προσφορά από τους Τούρκους. Ο Κάλαχαν πρόσθεσε ότι «οι Έλληνες είναι ελάχιστα λιγότερο δύσκολοι από τους Τούρκους στις διαπραγματεύσεις» και ότι η εμπειρία του ήταν πως οι Τούρκοι «τσεπώνουν» ό,τι τους προσφέρεται και μετά ζητούν κι άλλα, καθώς και ό,τι ο Ετσεβίτ ήταν πιο αποφασιστικός από τον Ντεμιρέλ.

Αιγαίο: Το θέμα του Αιγαίου απασχόλησε έντονα το Φόρεϊν Όφις στα μέσα Μαρτίου, όταν διεξήχθη ελληνοτουρκική σύνοδος. Το Φόρεϊν Όφις αποκρυπτογραφεί τα όσα διαδραματίστηκαν στη σύνοδο αναφέροντας ότι ο Ετσεβίτ έδειξε καλή θέληση και πραγματική επιθυμία να λυθεί το πρόβλημα της υφαλοκρηπίδας. Ο Καραμανλής είχε προτείνει διάλογο, αποφυγή προκλήσεων κατά το διάλογο και προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο για τις τελικές διαφωνίες. Ο Ετσεβίτ ήθελε συμφωνία επίλυσης μέσω πολιτικών αποφάσεων των δύο κυβερνήσεων. Σημειώνεται ότι οι Έλληνες πίστευαν πως ίσως ο Ετσεβίτ απέρριπτε τη Χάγη γιατί την είχε απορρίψει ως αντιπολίτευση και δεν ήθελε να φανεί ανακόλουθος. Για το θέμα των πτητικών διαδρόμων πάνω από το Αιγαίο ο Ετσεβίτ άλλαξε τη γνώμη του το απόγευμα και δε δέχθηκε τις προτάσεις Καραμανλή για απόσυρση του τουρκικού ΝΟΤΑΜ 714 και διαπραγματεύσεις για στρατιωτικές πτήσεις στο Αιγαίο με γνώμονα την εθνική ασφάλεια των δύο χωρών. Για τη στρατικοποίηση των νησιών του ανατολικού Αιγαίου, ο Καραμανλής είπε ότι ήταν για άμυνα, αλλά δέχθηκε να συζητηθεί το θέμα όταν τα υπόλοιπα θα είχαν λυθεί. Για την Κύπρο δε συζητήθηκε τίποτα ουσιαστικό, με τον Καραμανλή να εκτιμά ότι οι προτάσεις που υποσχέθηκε ο Ετσεβίτ δε θα ήταν ικανοποιητικές.Ο Βρετανός πρέσβης στην Αθήνα σημείωνε ότι ο Καραμανλής ήλπιζε σε μια νέα κυβέρνηση αντί αυτής του Ετσεβίτ και ότι ήθελε προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο ώστε να μη φανεί ότι υποχωρεί στο Αιγαίο, το οποίο πολλοί Έλληνες θεωρούν λίμνη τους χωρίς δικαίωμα της Τουρκίας. Εκτιμούσε επίσης πως ο Καραμανλής φοβόταν απευθείας διμερή διαπραγμάτευση, καθώς εκεί οι Τούρκοι μπορούσαν να παίξουν και το χαρτί της πιο ισχυρής στρατιωτικής δύναμης.

Εν τω μεταξύ, λίγους μήνες αργότερα, οι Βρετανοί διπλωμάτες αναφέρονταν στις πληροφορίες του ανταποκριτή των Τάιμς στην Αθήνα, Μοντιάνο, ο οποίος είχε υποστηρίξει επικαλούμενος ελληνικές πηγές ότι αυτό που είχε ζητήσει προφορικά η Τουρκία σε συνάντηση στο Παρίσι τον Ιούνιο για την υφαλοκρηπίδα στο Αιγαίο ήταν συνεκμετάλλευση του υποστρώματος του Αιγαίου εκτός χωρικών υδάτων, δέσμευση από την Ελλάδα για μη επέκταση των χωρικών υδάτων της πέρα από τα 6 μίλια, περιορισμό στην ίδια απόσταση του εθνικού εναέριου χώρου και ένα νέο FIR πάνω από το Αιγαίο με βάση τις προηγούμενες αλλαγές. Όλα αυτά λίγο πριν από τις τουρκικές εκλογές, γεγονός που προκάλεσε την έκπληξη των Ελλήνων, οι οποίοι το εξέλαβαν ως ένδειξη ότι «όποιος κι αν ήταν ο νέος πρωθυπουργός της Τουρκίας η πρόταση για το Αιγαίο θα ήταν η ίδια».

Εξάλλου, σημείωμα που αναφέρεται σε συνάντηση του Ετσεβίτ με τον Αμερικανό υπουργό Εξωτερικών, Σάιρους Βανς στην Άγκυρα στις αρχές του 1978 τονίζει ότι ο Τούρκος πρωθυπουργός είπε πως θεωρούσε το Αιγαίο το πιο σημαντικό πρόβλημα με την Ελλάδα, αν και ο υπόλοιπος κόσμος δεν το καταλάβαινε. Η Ελλάδα, σύμφωνα με τον Τούρκο πρωθυπουργό, όπλιζε τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου με αμερικανικά όπλα παρά τις διεθνείς συνθήκες και οι ΗΠΑ δεν επενέβαιναν καθόλου. Ο Βανς είπε ότι αντίθετα είχαν εγείρει ενστάσεις με τους Έλληνες πολλές φορές.

Σχέση με ΝΑΤΟ Το άλλο θέμα που αφορούσε έμμεσα στις ελληνοτουρκικές σχέσεις ήταν το καθεστώς της σχέσης της Ελλάδας με το ΝΑΤΟ, μετά την αποχώρησή της από το στρατιωτικό σκέλος της συμμαχίας. Τον Οκτώβριο τηλεγράφημα από τη βρετανική αποστολή στην ΕΟΚ προτείνει στο Φόρεϊν Όφις να μελετήσει το συνημμένο έγγραφο περί προσπάθειας στις Βρυξέλλες να βρεθεί φόρμουλα καθορισμού των ορίων διοίκησης του Αιγαίου, ώστε να επανενταχθεί η Ελλάδα στο στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ με την τουρκική έγκριση. «Οι Έλληνες φαίνεται να γνωρίζουν τι γίνεται και μάλιστα να επιδεικνύουν εκνευρισμό για την καθυστέρηση στην πρόοδο», σημειώνεται χαρακτηριστικά. Η στάση των Ευρωπαίων πάντως απέναντι στην αίτηση της Ελλάδας για επανακαθορισμό της σχέσης με τη Συμμαχία αποτυπώνεται σε σχόλιο του Βρετανού πρέσβη στη Βόννη. Η άποψη που επικρατούσε στη γερμανική πρωτεύουσα ήταν ότι ήταν προτιμότερο το θέμα να παραμείνει ρευστό, γιατί ναι μεν μια ειδική σχέση θα έθετε με λεπτομέρειες τις υποχρεώσεις της Αθήνας, αλλά παράλληλά θα έκανε πιο δύσκολη τη μελλοντική πλήρη επανένταξη και παράλληλα κάποια σημεία θα μπορούσαν να προκαλέσουν τις τουρκικές ενστάσεις.

5. Βρετανικά άρματα μάχης Βίκερς

Στα αρχεία περιλαμβάνεται και η πλήρης παρουσίασης από την εταιρεία Βίκερς των αρμάτων μάχης που είχαν προταθεί προς πώληση στην Ελλάδα. Στην ενημέρωση προς το Βρετανό πρωθυπουργό σημειώνεται ότι η Βίκερς συναγωνιόταν με τη Γερμανία, τη Γαλλία και την Ιταλία για την επιλογή του κύριου προμηθευτή του Ελληνικού Στρατού για άρματα μάχης. Η πρόταση ήταν για 650 οχήματα Βίκερς με ενισχυμένη θωράκιση, με την παραγωγή να ολοκληρώνεται σε 9 χρόνια. Η αξία της παραγγελίας των πρώτων 150 οχημάτων υπολογιζόταν στα 45 με 50 δισεκατομμύρια στερλίνες, επί συνόλου 150 δισ. Η πρόταση είχε παρουσιαστεί τον Απρίλιο στη διοίκηση του Ελληνικού Στρατού και τον υφυπουργό Άμυνας, Κατσαδήμα. Οι διοικούντες την εταιρεία εκτιμούσαν ότι ήταν σε ισχυρή θέση, αλλά ευάλωτοι στο συναγωνισμό από τη Γαλλία. Το θέμα της αγοράς των Βίκερς από την Ελλάδα είχε τεθεί αρχικά επισήμως σε επίπεδο πρωθυπουργών το 1977 στο περιθώριο της συνόδου του ΝΑΤΟ στο Λονδίνο. Ο Αβέρωφ ως υπουργός Άμυνας φερόταν να είχε πει ότι τα βρετανικά άρματα μάχης με τη σύγχρονη θωράκιση φαίνονταν να προσφέρουν την καλύτερη λύση στην πρόθεση απόκτησης σύγχρονων αρμάτων μάχης. Τέσσερις ημέρες πριν από την επίσκεψη Καραμανλή στο Λονδίνο στα τέλη Ιανουαρίου, ο αντιπρόσωπος της Βίκερς στην Αθήνα, Χένρι Κλωναρίδης τηλεφώνησε σε αξιωματούχο της βρετανικής πρεσβείας με «ευχάριστα», όπως είπε, νέα. Σε συνάντηση των Καραμανλή, Αβέρωφ και στρατηγών και αφού είχε προηγηθεί για το λόγο αυτό επίσκεψη Βρετανών κυβερνητικών αξιωματούχων, ο Καραμανλής ρώτησε αν μπορούσε να κατασκευαστεί άρμα μάχης στην Ελλάδα. Στη θετική απάντηση είπε ότι θα έπρεπε να προχωρήσουν γρήγορα. Σε ερώτηση για το κατά πόσο θα δεχόταν πιέσεις για αγορά αρμάτων μάχης κατά την επικείμενη περιοδεία του στο εξωτερικό, η απάντηση του πρωθυπουργού ήταν «αν μας πιέσουν θα τους πιέσουμε κι εμείς», που ερμηνεύθηκε από τους Βρετανούς διπλωμάτες ως αναφορά στις ελπίδες του για πολιτική στήριξη στην πορεία ένταξης στην ΕΟΚ, πιθανόν με μοχλό πίεσης τη στρατιωτική αγορά. Ο στενός συνεργάτης του πρωθυπουργού, Πέτρος Μολυβιάτης που είχε ρωτήσει ενημερώθηκε ότι η πρόσθετη θωράκιση των βρετανικών αρμάτων τους έδινε σαφές προβάδισμα έναντι γαλλικών και μάλιστα είχε ετοιμάσει έγγραφο για την επίσκεψη Καραμανλή που αναφερόταν στα άρματα εκφράζοντας την ελληνική προθυμία αγοράς των βρετανικών Βίκερς. Αν μάλιστα πήγαιναν καλά οι συνομιλίες με τον Κάλαχαν στο Λονδίνο θα μπορούσε η ανακοίνωση να γινόταν από τη βρετανική πρωτεύουσα. Ο συντάκτης της αναφοράς συνιστά πάντως επιφυλακτικότητα γιατί ο Κλωναρίδης «είναι από φύση υπεραισιόδοξος». Στα πρακτικά της επίσκεψης Καραμανλή πάντως φαίνεται ότι μεταξύ των παρισταμένων στο επίσημο δείπνο ήταν και ο πρόεδρος της εταιρείας Βίκερς, ένας από τους μόλις τρεις επιχειρηματίες που έλαβαν πρόσκληση.

6. Σύννεφα στα εσωτερικά της ΝΔ

Λίγο μετά τις εκλογές του Νοεμβρίου του 1977, ο πρόεδρος Τσάτσος εκμυστηρεύτηκε στο Βρετανό πρέσβη ότι ο Καραμανλής ήταν πολύ ενοχλημένος με την έκβαση των εκλογών που απειλούσε τη συνοχή της ΝΔ. Το κόμμα είχε την εξουσία, αλλά η αίσθηση ήταν ότι η απειλή του ΠΑΣΟΚ μεγάλωνε. Η πρώτη βρετανική αναφορά για ενδείξεις τριβών στο εσωτερικό της ΝΔ αφορούσε σε συνάντηση υπουργών στο Χίλτον (Έβερτ, Μπούτος, Κεφαλογιάννης, Καρατζάς, Δημόπουλος) που «ήθελαν στροφή προς τα δεξιά». Ο Τύπος, «ιδίως του Λαμπράκη», έκανε λόγο για συγκροτημένη ομάδα διαφωνίας (‘Ομάδα Χίλτον’). Μια άλλη ομάδα στελεχών στη Θεσσαλονίκη στρεφόταν κατά του οικογενειακού περιβάλλοντος του πρωθυπουργού και συγκεκριμένα κατά του αδερφού του Αχιλλέα. Σε αναλυτικό έγγραφο της πρεσβείας στην Αθήνα προς το Φόρεϊν Όφις στις αρχές Μαρτίου, σημειώνεται ότι υπήρχαν πλέον βάσιμες ενδείξεις περί διχόνοιας στο κυβερνών κόμμα. Τα προβλάηματα πήγαζαν από βουλευτές που πίστευαν ότι άξιζαν μία υπουργική θέση, από τις πρώτες κόντρες για τη διαδοχής του Καραμανλή και από την απογοήτευση για την πτώση των ποσοστών στις εκλογές. Αναφέρεται μάλιστα ότι είχαν συζητηθεί μέχρι και πιθανά «ρουσφέτια» για τους ηγέτες του Εθνικού Κόμματος που είχε το 7%. Πρώτη ένδειξη διχόνοιας στη Νέα Δημοκρατία θεωρείτο από τους Βρετανούς η μη ψήφιση του υποψηφίου του κόμματος για τη θέση του προέδρου της Βουλής από 14 ή 16 βουλευτές, το Δεκέμβριο του 1977. Τρεις ομάδες είχαν σχηματιστεί, μία που έκλινε περισσότερο προς τα δεξιά, μία προς το κέντρο και μία ενάντια του τρόπου διαχείρισης του κόμματος από έμπιστους του Καραμανλή και ειδικά τον Αχιλλέα Καραμανλή, που ήταν το δεξί χέρι του πρωθυπουργού. «Αν κρίνουμε από το παρελθόν οι διαψεύσεις όλων αυτών από τον κυβερνητικό εκπρόσωπο σημαίνει ότι ίσως είναι αλήθεια», σχολιάζεται. Ο Ανδρέας Ανδριανόπουλος, υφυπουργός Εξωτερικών, ρωτήθηκε από αξιωματούχο της πρεσβείας για τα δημοσιεύματα του Βήματος και των Νέων περί εσωτερικών διαφωνιών στη ΝΔ και απάντησε ότι ο Λαμπράκης προφανώς είχε δώσει στους δημοσιογράφους του την εντολή να πιάνονται από μικρά πράγματα και να τα φουσκώνουν εκτός πραγματικών διαστάσεων. Ο ίδιος πάντως παραδεχόταν ότι υπάρχει διχογνωμία τόσο για τον πρόεδρο της Βουλής Παπασπύρου όσο κυριότερα για τη σύνθεση της κυβέρνησης,. Όπως είπε, οι επιλογές των υπουργών ήταν απογοητευτικές με βάση το ταλέντο που υπήρχε διαθέσιμο, αλλά: «έπρεπε μεταξύ των υπουργών που θα επιλέγονταν να υπάρχει μια ισορροπία μεταξύ των πτερύγων και των γεωγραφικών περιοχών που εκπροσωπούν». Επίσης ο βουλευτής Μυτιλήνης, καθηγητής Δημήτρης Νιάνιας, ο οποίος σημειώνεται πάντως ότι είχε προσωπικές διαφορές με τον Αχιλλέα Καραμανλή γιατί στήριξε άλλον υποψήφιο στη Μυτιλήνη, δήλωσε σε διπλωμάτες της βρετανικής πρεσβείας ότι οι υποψήφιοι βουλευτές επιλέγονταν με βάση την αφοσίωσή τους στην κυβέρνηση Καραμανλή και τις παλιότερες ή μελλοντικές οικονομικές εισφορές τους στο κόμμα. Σημείωνε επίσης ότι ο Αχιλλέας Καραμανλής είχε βλέψεις διαδοχής με τις ευλογίες του αδερφού του, έχοντας προκαλέσει πτώση ηθικού μεταξύ πολλών στελεχών της ΝΔ. Αναφέρεται επίσης ότι πλήθαιναν οι εικασίες πως ο Καραμανλής ασχολούταν όλο και περισσότερο με τη διαδοχή του και ποιον θα έπρεπε να στηρίξει. «Υπήρχε μια γενική πτώση ηθικού, καθώς πολλοί οδηγούνταν να πιστεύουν πως ο πραγματικός νικητής των εκλογών ήταν το ΠΑΣΟΚ», σχολιάζεται χαρακτηριστικά.

Το Νοέμβριο, «μετά την ήττα στις δημοτικές εκλογές του Οκτωβρίου» καταγράφεται συνέχιση των δημοσιευμάτων στον Τύπο περί εσωτερικών ερίδων στη ΝΔ. Σε αναφορά από την πρεσβεία στην Αθήνα σημειώνεται η κόντρα των δύο αντίθετων τάσεων, υπέρ της διεύρυνσης της βάσης προς το κέντρο και υπέρ της στροφής προς δεξιά. Ιδιαίτερα οξεία σημειώνεται ότι ήταν η κόντρα Μητσοτάκη (που είχε υπουργοποιηθεί ως υπουργός Συντονισμού)– Αβέρωφ.

7. Ο κομμουνισμός στην Ελλάδα

Σε επιστολή του Βρετανού πρέσβη προς το Φόρεϊν Όφις στις αρχές του 1978, σημειώνεται ότι θα έπρεπε να αναθεωρηθεί η εκτίμηση για τη δυναμική του ΚΚΕ Εσωτερικών, που είναι «σαφώς μικρότερη από τις αρχικές εκτιμήσεις, όπως αποδεικνύει το 2% των εκλογών». Ο σερ Μπρουκ Ρίτσαρντς αναφέρεται σε δημοσιογραφικές πληροφορίες περί επαφών Κύρκου και Φλωράκη για επανένωση των δύο κομμουνιστικών κομμάτων, υπό τον όρο ότι ο Κύρκος θα γινόταν κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος του ενωμένου κόμματος και ότι η Μόσχα θα χαλάρωνε τον έλεγχο επί του κομμουνισμού στην Ελλάδα. Πάντως ο ίδιος ο Κύρκος είχε πει δύο φορές σε διπλωμάτες της πρεσβείας ότι δεν εξέταζε το ενδεχόμενο επανένωσης. Γίνεται επίσης αναφορά σε προσέγγιση του Μίκη Θεοδωράκη από τον Φλωράκη για επάνοδο του δημοφιλούς συνθέτη στην πολιτική με το ΚΚΕ Εξωτερικού. Σημειώνεται ότι πράγματι σε συνέντευξή του ο Θεοδωράκης είχε καλέσει τους υποστηρικτές της αριστεράς να συστρατευθούν με «το μόνο πραγματικά αριστερό κόμμα στην Ελλάδα, το ΚΚΕ Εξωτερικού», λέγοντας ότι τα 3/5 («ποσοστό που μετά προσδιόρισε στα 9/10») όσων ψήφισαν ΠΑΣΟΚ προέρχονται στα αλήθεια από τις δυνάμεις της αριστεράς όπως σχηματίστηκαν μέσω του ΕΑΜ. Πάντως σχολιάζεται ότι η επιρροή του συνθέτη μάλλον είχε περιοριστεί, κυρίως γιατί είχε μεταβάλει την κομματική του τοποθέτηση αρκετές φορές την τελευταία τετραετία (ΝΔ, ΕΔΑ, ΚΚΕ Εξωτ.). Σημαντική επίσης είναι η αναφορά στις αντιδράσεις ορισμένων τοπικών οργανώσεων του ΚΚΕ Εξωτερικού, π.χ. στις Κυκλάδες και τον Πειραιά, «οι οποίες βλέποντας ότι δεν υπάρχει απειλή από το ΚΚΕ Εσωτερικού εξωτερικεύουν τις διαφωνίες τους», όπως έγινε για παράδειγμα με το αίτημα για αλλαγή του όρου «δικτατορία του προλεταριάτου» από το λεξικό του κόμματος. «Είναι η πρώτη φορά που βλέπουμε διαρροές των διαφωνιών με το κατεστημένο δόγμα του ΚΚΕ Εξωτερικού στον Τύπο», σημείωνε ο Βρετανός πρέσβης, προσθέτοντας όμως ότι ήταν πρώιμο να περιμένει κανείς αλλαγές από την ηγεσία του κόμματος. Το τελικό συμπέρασμα είναι ότι ήταν νωρίς για μια επανένωση και ότι θα συνέχιζε να υπάρχει μετεκλογικά ένα μικρό «ευρω-κομμουνιστικό» ΚΚΕ Εσωτερικού και «ένα κόμμα γίγας στη γραμμή της Μόσχας», το ΚΚΕ Εξωτερικού. Ο πρέσβης αναφέρει ότι η προηγούμενη παρότρυνσή του να αναπτυχθούν στενοί δεσμοί με τον Κύρκο δε θα έπρεπε να αποτελεί πλέον προτεραιότητα, αν και δεν έβλεπε λόγο να μην επιδιωχθεί μια στενότερη επικοινωνία.«Κάθε τέτοια προσπάθεια όμως πρέπει να έπεται της μεγαλύτερης ανάγκης ανάπτυξης σχέσεων με το ΠΑΣΟΚ», τόνιζε ο σερ Μπρουκ.

8. ΚΚΕ Εσωτερικού

Ο κ. Κλέμεντς, διπλωμάτης της βρετανικής πρεσβείας στην Αθήνα αναφέρεται σε συνάντηση με το Λεωνίδα Κύρκο στις 6 Δεκεμβρίου, όπου σημειώνεται ότι ο συνήθως ευδιάθετος και αισιόδοξος Κύρκος ήταν στενοχωρημένος. «Δεν τον έχω ξανακούσει να μιλά με τόση απαισιοδοξία για το μέλλον του κόμματός του», σημειώνεται. Θεωρούσε ότι ο Καραμανλής επίτηδες υποστήριζε το ΚΚΕ Εξωτ. έναντι του ΚΚΕ Εσωτερικού. «Εκτιμά ότι η κυβέρνηση πιστεύει ότι το ΚΚΕ Εξ. ποτέ δε θα συγκέντρωνε πάνω από 10 με 20% των ψήφων, ενώ αντίθετα οι ευρωκομμουνιστές σε συνδυασμό με τους σοσιαλιστές και τους σοσιαλδημοκράτες θα μπορούσαν να ρίξουν τη δεξιά από την κυβέρνηση». Ωστόσο σημειώνεται ότι μάλλον υπερέβαλε, καθώς δεν υπήρχαν άλλες ενδείξεις ότι η κυβέρνηση βοηθούσε το ΚΚΕ Εξωτερικού, επισημαίνει ο Βρετανός διπλωμάτης. Αντίθετα οι Βρετανοί πίστευαν ότι ο Καραμανλής στήριζε τους ευρωκομμουνιστές για να κόψουν από τη δύναμη του ΚΚΕ Εξωτερικού. Εντύπωση προκαλεί η παραδοχή ότι η Αυγή αντιμετώπιζε σοβαρές οικονομικές δυσκολίες, ενώ ως κατάσκοπος ο συντάκτης της αναφοράς περιγράφει το κτίριο των γραφείων του ΚΚΕ Εσωτερικού, όπου «δε λειτουργούσε σωστά το ασανσέρ και δεν υπήρχε θέρμανση ώστε ο Κύρκος και οι άλλοι να υποχρεούνται να φορούν παλτό». Κατά το Βρετανό διπλωμάτη, ο Λεωνίδας Κύρκος πίστευε ότι η βιασύνη του Καραμανλή ενταχθεί η Ελλάδα στην ΕΟΚ θα απέφερε «κακούς όρους». Το κόμμα του ήθελε ένταξη σε μια ενωμένη Ευρώπη ανεξάρτητη πολιτικά από τις ΗΠΑ. Παρουσιάζοντας τις αντιθέσεις του στους όρους ένταξης αναφέρθηκε και στις πιέσεις προς την Ελλάδα για παραχωρήσεις σε ό,τι αφορά την ειδική της σχέση με το ΝΑΤΟ, την Τουρκία και την Κύπρο. Σχολιάζεται στην αναφορά ότι «ήταν προφανές πως διακριτικές πιέσεις ασκούνταν από το ΝΑΤΟ στην Ελλάδα σε αντάλλαγμα για τη γρήγορη πρόοδο στη διαδικασία ένταξης στην ΕΟΚ». Σχολιάζεται ότι τον τελευταίο χρόνο η στάση του Κύρκου απέναντι στην ένταξη είχε αλλάξει από θετική σε μάλλον αρνητική, είτε επειδή πίστευε ότι αυτό θέλουν οι ψηφοφόροι του είτε επειδή θέλουν να υποβαθμίσουν ένα από τα ζητήματα αντιπαράθεσης με το ΚΚΕ Εξωτερικού. Επίσης ο Κύρκος δεν έβλεπε επανένωση των ΚΚΕ επειδή το Εξωτερικού ήθελε αυτό να γίνει με τους δικούς του όρους. Στο έγγραφο διατυπώνεται επίσης η εκτίμηση ότι οι εξωτερικοί πόροι χρηματοδότησης του ΚΚΕ Εσωτερικού είχαν στερέψει και ότι το κόμμα είχε περιέλθει σε δεινή οικονομική θέση, ενώ είχε μικρύνει και η εκλογική του βάση – αυτοί οι δύο παράγοντες ενέτειναν τις πιέσεις για επανένωση. Η ηγεσία όμως δεν ήθελε κάτι τέτοιο και γι’ αυτό δήλωνε πρόθυμη δημοσίως, προσθέτοντας όμως όρους που δεν γίνονταν δεκτοί από ΚΚΕ Εξωτερικού. «Υπάρχει πραγματικός κίνδυνος κατάρρευσης του ΚΚΕ Εσωτερικού φοβάμαι και δε θα είναι έκπληξη αν σταματήσει η έκδοση της Αυγής», προσθέτει ο κ. Κλέμεντς από τη βρετανική πρεσβεία.

9. ΕΔΗΚ

Η βρετανική πρεσβεία αναφέρεται στο 4ο Πανελλήνιο συνέδριο της ΕΔΗΚ όπου ο Γιάννης Ζίγδης επιτέθηκε κατά των πολιτικών του Κέντρου που προσχώρησαν σε άλλες πολιτικές δυνάμεις. Ως κυριότερη έκβαση του συνεδρίου τονίζεται η απόφαση να ζητηθεί δημοψήφισμα για την ένταξη στην ΕΟΚ και ότι η ΕΔΗΚ δε θα υπέγραφε τη συνθήκη ένταξης αν δεν την ενέκρινε ο ελληνικός λαός. Επίσης σημειώνεται ότι ο ο Ζίγδης εξουσιοδοτήθηκε να καταθέσει αίτηση ένταξης στη Σοσιαλιστική Διεθνή. Πάντως οι περισσότερες βρετανικές διπλωματικές αναφορές στην ΕΔΗΚ συγκλίνουν στο συμπέρασμα ότι το κόμμα έπνεε τα λοίσθια μετά την ανεξαρτητοποίηση 10 βουλευτών του.

10. Επίσκεψη ευρωσοσιαλιστών στην Ελλάδα

Κατά την αποτίμηση της επίσκεψης αντιπροσωπείας της ομάδας των Σοσιαλιστών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στην Αθήνα, σημειώνεται ότι ο διευθυντής του Γραφείου Πληροφοριών της ΕΟΚ είπε σε Βρετανό διπλωμάτη πως δεν σημειώθηκε πρόοδος σε επίπεδο διαλόγου για την ένταξη της Ελλάδας «ίσως λόγω των προβλημάτων επικοινωνίας που οφείλονταν στη μερική κώφωση του Παπαληγούρα». Προστίθεται ότι τα μέλη της αντιπροσωπείας δεν πείστηκαν από τις προσπάθειες των Ζίγδη και Βενιζέλου να παρουσιάσουν το κόμμα της ΕΔΗΚ ως ευρωπαϊκό σοσιαλιστικό κόμμα που δικαιούται να ονειρεύεται εκπροσώπηση στους Σοσιαλιστές του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και τη σοσιαλιστική κοινοβουλευτική ομάδα του συμβουλίου της Ευρώπης. Γίνεται αναφορά σε «λογύδριο» του Ζίγδη που έγινε αντιληπτό ως «ένα απίστευτο μείγμα εικασιών και φαντασίας». Σημειώνεται ότι η αντιπροσωπεία διέκρινε περισσότερα κοινά με τους Γεώργιο Μαγκάκη και Πρωτόπαππα, πρώην μέλη της ΕΔΗΚ που είχαν χάσει την κοινοβουλευτική τους έδρα. Ιδιαίτερη εντύπωση ωστόσο προκάλεσε, όπως και στους ίδιους τους Βρετανούς διπλωμάτες, η λογική των τοποθετήσεων του ηγέτη του ΚΚΕ Εσωτερικού, Λεωνίδα Κύρκου. Ο κ. Κύρκος θεωρήθηκε ως ο πολιτικός που βρίσκεται πλησιέστερα στο ευρω-κομμουνιστικό πρότυπο στην Ελλάδα. Κορυφαία στιγμή των επαφών με τους Έλληνες πολιτικούς χαρακτηρίζεται ωστόσο η δίωρη συνομιλία με τον Ανδρέα Παπανδρέου στο γραφείο του πατέρα του στο Καστρί. Ο Παπανδρέου παρουσίασε τις θέσεις του ΠΑΣΟΚ «με εντυπωσιακά ήρεμο και έξυπνο τρόπο», ωστόσο απογοήτευσε τους συνομιλητές του καθώς δεν ήταν διατεθειμένος να αφήσει την εκπροσώπηση του ΠΑΣΟΚ στις ελληνικές ομάδες που είχαν επαφή με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ή το Συμβούλιο της Ευρώπης. «Η κεντρική ιδέα των λόγων του ήταν ότι η ιστορία της Ελλάδας δείχνει ότι βρισκόταν πάντα υπό την κηδεμονία ξένων δυνάμεων», αναφέρεται στο έγγραφο, όπου προστίθεται η δήλωση του ηγέτη του ΠΑΣΟΚ ότι Έλληνες πρωθυπουργοί, συμπεριλαμβανομένου του Κων/νου Καραμανλή στις πρώτες κυβερνήσεις του, διορίζονταν από το βασιλιά, αλλά μόνο μετά από συγκατάθεση του Αμερικανού πρέσβη. Επομένως βασική πολιτική του ΠΑΣΟΚ ήταν να γίνει η Ελλάδα ανεξάρτητη από ξένες παρεμβολές. Όταν ρωτήθηκε με ποια κόμματα της αριστεράς θα ήθελε να έχει διεθνείς σχέσεις το ΠΑΣΟΚ, ο Παπανδρέου απάντησε «το γιουγκοσλαβικό, το μαλτέζικο, το ιταλικό, το γαλλικό και την αριστερή πτέρυγα των Βρετανών Εργατικών, αλλά, με ιδιαίτερη σημασία, δεν ανέφερε το γερμανικό». Τονίζεται επίσης ότι ο Παπανδρέου σχολίασε πως η ΕΟΚ είναι προέκταση του ΝΑΤΟ, καθώς αυτό υπαγορεύει όλες τις σημαντικές αποφάσεις – και ότι αν και ποτέ το ΠΑΣΟΚ δε θα στήριζε την ελληνική υποψηφιότητα, θα ήθελε καλές σχέσεις με την Κοινότητα. Επεσήμανε μάλιστα ότι το ΠΑΣΟΚ δε θα γινόταν ποτέ μέλος της Σοσιαλιστικής Διεθνούς, καθώς επρόκειτο για «απλώς ένα ακόμα μπλοκ εξουσίας».

11. Κρίση του Σισμίκ (1976)

Μεταξύ των φακέλων από το 1978 που αποχαρακτηρίστηκαν περιλαμβάνεται και ένα απόσπασμα των αρχείων που αφορούν στο 1976 και συγκεκριμένα στην κρίση που είχε προκληθεί από την έξοδο του τουρκικού σεισμογραφικού σκάφους «Σισμίκ» στο Αιγαίο, τον Αύγουστο εκείνου του έτους. Ο φάκελος περιλαμβάνει την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα τηλεφωνική επικοινωνία του Αμερικανού υπουργού Εξωτερικών, Χένρι Κίσινγκερ με το Βρετανό πρωθυπουργό, Τζέιμς Κάλαχαν, στο απόγειο των διεργασιών για υιοθέτηση ενός κοινού ψηφίσματος στο Συμβούλιο Ασφαλείας. Στις 16 Αυγούστου ο δρ. Κίσινγκερ τηλεφώνησε στο Βρετανό πρωθυπουργό για να του ζητήσει να βοηθήσει την αμερικανική αποστολή στα Ηνωμένα Έθνη να κάνει τροποποιήσεις στο ψήφισμα που προωθούταν στο Συμβούλιο Ασφαλείας ώστε να καλύπτονται οι τουρκικές ενστάσεις – «ένα πιο μετριοπαθές ψήφισμα», όπως ανέφερε. Υποστήριξε ότι οι Γάλλοι προωθούσαν μία πολύ φιλελληνική δήλωση. Όπως είπε, «δεν είμαστε ανθέλληνες, απλά δεν υπάρχει λόγος ταπείνωσης των Τούρκων». Ο πρωθυπουργός Κάλαχαν συμφώνησε λέγοντας όμως ότι οι Έλληνες συχνά έχουν ταπεινωθεί. «Δε θέλουμε να ταπεινώσουμε κανέναν», απάντησε ο Κίσινγκερ Ο ίδιος φαινόταν σαν να του είχαν πει ότι η βρετανική αποστολή δε συμφωνεί με αλλαγές στο αρχικό κείμενο, παρατήρησε αργότερα ο Βρετανός υπουργός Εξωτερικών, Άντονι Κρόσλαντ. Η απάντηση του Κάλαχαν αργότερα ήταν ότι έχει ενημερωθεί η βρετανική αποστολή στη Νέα Υόρκη για την ανάγκη αλλαγών ώστε να καμφθούν οι τουρκικές αντιδράσεις με τη σημείωση ότι η Βρετανία είναι έτοιμη να δεχθεί τις τριβές που μπορεί να προκληθούν με την Ελλάδα από τις αλλαγές αυτές. Ωστόσο τονίζεται ότι πρέπει να προσεχθεί η σχέση με την Ελλάδα. Στο τέλος της συνομιλίας ο Κίσινγκερ σχολιάζει ότι οι Έλληνες αρέσκονται στο να προσπαθούν να κερδίζουν περισσότερα από όσα τους αναλογούν και ο Κάλαχαν συμφωνεί και επαυξάνει σημειώνοντας ότι «έτσι κάνουν από το ‘45 και μετά».

12. Επίσκεψη Ράλλη στην ΕΣΣΔ

Έντονο ενδιαφέρον επέδειξαν οι Βρετανοί για την επίσκεψη του υπουργού Εξωτερικών, Γεώργιου Ράλλη στη Σοβιετική Ένωση στις αρχές Σεπτεμβρίου, όπου είχε επαφή με τον ομόλογό του Γκρομίκο. Σύμφωνα με τα όσα είπε ο γ.γ. του υπουργείου Εξωτερικών, Β. Θεοδωρόπουλος στο Βρετανό πρέσβη, στόχος δεν ήταν τίποτα περισσότερο από την αναβάθμιση των διμερών σχέσεων στο επίπεδο που έχει αναπτυχθεί μεταξύ Μόσχας και λοιπών μελών του ΝΑΤΟ. «Δύσκολες» χαρακτηρίζονται οι διαβουλεύσεις περί του κοινού ανακοινωθέντος των δύο υπουργών Εξωτερικών, με την ελληνική πλευρά να ενδιαφέρεται για τις διατυπώσεις επί της Κύπρου και του Αιγαίου και η σοβιετική επί του αφοπλισμού, της Ναμίμπια και της Ροδεσίας. Πολλά σημεία οριστικοποιήθηκαν μετά τη συνάντηση των δύο υπουργών. Τελικά η ελληνική πλευρά αποδέχθηκε τη διατύπωση των Σοβιετικών επί του Κυπριακού περί «διευθέτησης του προβλήματος με ειρηνικά μέσα στη βάση γενικώς αποδεκτών αρχών διεθνούς δικαίου» με τη Μόσχα να προσθέτει τη φράση «λαμβάνοντας υπόψη τα νόμιμα δικαιώματα όλων των κρατών» και αφού πρώτα οι Έλληνες επέμειναν η διατύπωση να μην περιλαμβάνει «τα νόμιμα δικαιώματα και συμφέροντα όλων των κρατών».

13. Επίσκεψη Πεσμαζόγλου στο Λονδίνο

Με αφορμή την επίσκεψη του Ιωάννη Πεσμαζόγλου στο Λονδίνο τον Οκτώβριο και τη συνάντηση με αξιωματούχο του Φόρεϊν Όφις και των Εργατικών για διεθνή θέματα και κυρίως για το σχέδιό του για την ίδρυση ενός σοσιαλδημοκρατικού κόμματος που θα γινόταν δεκτό στη Σοσιαλιστική Διεθνή, παρατίθεται ένα ενημερωτικό σημείωμα για μια σειρά θεμάτων από το τμήμα νοτιοευρωπαϊκών υποθέσεων του Φόρεϊν Όφις. Το σημείωμα αναφέρει ότι «υποστηρίζουμε πλήρως την ένταξη της Ελλάδας ως ζωτικής σημασίας για τη στήριξη της δημοκρατίας στη ΝΑ Ευρώπη. Θεωρούμε ότι έχει γίνει πρόοδος στις διαπραγματεύσεις και η Βρετανία δε βλέπει λόγο γιατί να μην ολοκληρωθούν μέχρι το τέλος του έτους. Υποστηρίζουμε την περίοδο πενταετίας ως μεταβατικό στάδιο όπως προτείνει η Ελλάδα». Για την Κύπρο προτείνεται να τηρηθεί αμυντική στάση. «Καλύτερη λύση θεωρείται ο ενδοκοινοτικός διάλογος, με την πρωτοβουλία να παραμένει στο γ.γ. του ΟΗΕ. Αν και η Βρετανία δε θα ήθελε να παρεμβληθεί στο έργο του δρ Βάλντχαϊμ έχει καταστήσει σαφές ότι σε συνεννόηση με τους δυτικούς συμμάχους μπορεί να βοηθήσει με όποιον τρόπο κριθεί ωφέλιμος από τις δύο πλευρές. Δε νομίζουμε ότι είναι ρεαλιστικό να μιλάμε για αποχώρηση των τουρκικών στρατευμάτων πριν από την επίλυση του προβλήματος. Ο αριθμός των στρατευμάτων που θα δίνουν την αίσθηση της ασφάλειας σε κάθε κοινότητα πρέπει να προκύψει μέσα από τις διαπραγματεύσεις. Πιστεύουμε ότι αντίθετα με άλλους ηγέτες ο Ετσεβίτ θέλει λύση και το καλύτερο που έχει να κάνει η κυπριακή κυβέρνηση είναι να δοκιμάσει τις τουρκικές προθέσεις προσερχόμενη στις διαπραγματεύσεις». Σε ό,τι αφορά το Αιγαίο τονίζεται ότι «πρόκειται για ένα σαφώς πολύ ευαίσθητο και περίπλοκο ζήτημα που πρέπει να λυθεί από τους δύο πρωταγωνιστές». Στη συνάντησή του με το Βρετανό υφυπουργό Εξωτερικών, ο Ι. Πεσμαζόγλου αποκάλυψε ότι υπήρχε πρόθεση δημιουργίας ενός σοσιαλδημοκρατικού κόμματος στην Ελλάδα στα δυτικοευρωπαϊκά πρότυπα. Ωστόσο δημιουργούταν πρόβλημα από την αίτηση ένταξης στη Σοσιαλιστική Διεθνή του σοσιαλιστικού κόμματος του Τούρκου πρωθυπουργού Ετσεβίτ, με κίνδυνο να δημιουργηθεί η εντύπωση ότι οι σοσιαλιστές δεν ενδιαφέρονταν για τα γεγονότα και την κατοχή της Κύπρου- ιδίως εφόσον δεν υπήρχαν ελληνικά και κυπριακά κόμματα στη Σοσιαλιστική Διεθνή. Ο Βρετανός αξιωματούχος είπε ότι ήταν θέμα της Σ.Δ. και ότι στη Βρετανία υπήρχε σαφής διαχωρισμός κυβέρνησης και Εργατικού Κόμματος, καθώς και ότι ένα φόρουμ σαν τη Σ.Δ. ίσως έδινε ευκαιρίες συνεννόησης Ελλάδας-Τουρκίας.

14. Κωνσταντίνος Μητσοτάκης

Σε ενημερωτικό σημείωμα της βρετανικής πρεσβείας προς το Φόρεϊν Όφις για τον Κων/νο Μητσοτάκη στα τέλη του καλοκαιριού, αναφέρεται ότι «ο νέος υπουργός Συντονισμού (από το Μάιο) δεν έχει δικαιώσει τις προσδοκίες της νέας αίσθησης επιτακτικότητας και προσανατολισμού στη διαχείριση της οικονομίας. Επίσης ακούμε ότι δεν έχει καταφέρει να επιβάλλει τις πολιτικές του στους Κανελλόπουλο (υπ. Οικονομικών) και Έβερτ.(υπ. Βιομηχανίας και Ενέργειας)». Σημειώνεται εξάλλου ότι ο κ. Μητσοτάκης είχε γίνει στόχος εκστρατείας από τον Τύπο που τον κατηγορούσε για συμμετοχή σε ύποπτες επιχειρηματικές συμφωνίες. «Το όνομά του από καιρό έχει συνδεθεί με οικονομική διαφθορά, αλλά οι πρόσφατες καταγγελίες δεν έχουν αποδειχθεί και μάλιστα σε μια περίπτωση αποδείχθηκε ότι αναφέρονταν σε περίοδο κατά την οποία ο Μητσοτάκης δεν κατείχε αξίωμα», διευκρινίζεται. Σε μια περίπτωση για την οποία κατατέθηκαν και ερωτήσεις από βουλευτές του ΠΑΣΟΚ ο κ. Μητσοτάκης ζήτησε να διεξαχθεί συζήτηση παρουσία του Ανδρέα Παπανδρέου. «Πολλοί υποστηρίζουν ότι ο Μητσοτάκης είναι αυτός που μπορεί να αντιταχθεί στον Παπανδρέου στη Βουλή και ίσως αναμένουμε μία μονομαχία μεγάλων διαστάσεων. Ωστόσο εκτιμάται ότι θα επιλέξουν ένα πιο ακίνδυνο θέμα από αλληλοκατηγορίες διαφθοράς για να αντιπαρατεθούν στη Βουλή. Άλλωστε πρόκειται για πρώην συναδέλφους υπουργούς που ξέρουν πολλά ο ένας για τον άλλον», καταλήγει το σημείωμα της βρετανικής πρεσβείας.

15. Τα χουντικά στοιχεία

Ο Βρετανός πρέσβης προβαίνει σε μια εκτίμηση για το άρθρο του περιοδικού Πολιτικά Θέματα περί συγκέντρωσης περίπου 80 χουντικών αξιωματικών του στρατού στην Αττική και για αναφορές του Τύπου στις κατηγορίες του βουλευτή Μπαντουβά της ΕΔΗΚ κατά του Αβέρωφ, υπουργού Άμυνας, για δεσμούς μαζί τους. Σημειώνεται ότι δεν είναι πολύ πειστικό το άρθρο, καθώς αν και ανησυχητικό το να έχουν συγκεντρωθεί τόσοι πολλοί φιλοχουντικοί, δεν αρκεί μια λίστα ονομάτων για να επιβεβαιωθεί μια τέτοια κατηγορία. «Οι συναντήσεις του Αβέρωφ με αυτούς δε σημαίνει συνωμοσία ή μυστικές συμφωνίες», σημειώνεται χαρακτηριστικά. Προστίθεται επίσης ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου δε συμμετείχε στη συζήτηση, ίσως για να μη χάσει τη στήριξη που απολαμβάνει στο στράτευμα «την οποία τόσο μεθοδικά απέκτησε».

16. Ρουσφέτι

Σε γεύμα με το νεαρό βουλευτή Αντώνη Σαμαρά, σημειώνει σε αναφορά του ο Όλιβερ Μάιλς, ο βουλευτής Μεσσηνίας επέκρινε το σύστημα του ρουσφετιού «που γεννά στην Ελλάδα ο ανταγωνισμός για το σταυρό των ψηφοφόρων μεταξύ βουλευτών του ίδιου κόμματος στις εκλογικές περιφέρειες». Ο κ. Σαμαράς αναφέρθηκε στην περίπτωση αντιπάλου του βουλευτή στην Πύλο, ο οποίος κατάφερε να διορίσει έναν προστατευόμενό του στη θέση του τοπικού ταχυδρόμου, ο οποίος γύρναγε στην πόλη λέγοντας ότι ο Σαμαράς δεν ήταν ο καταλληλότερος βουλευτής για την περιοχή. Μέσω των επαφών του με τον Αλέκο Καραμανλή, ο κ. Σαμαράς, γράφει ο Όλιβερ Μάιλς, κατάφερε να απολυθεί ο «αντίπαλος» ταχυδρόμος και να διοριστεί στη θέση ένας γνωστός του. «Ο Αντώνης Σαμαράς σχολίασε ότι ναι μεν είναι παράνομη η απόλυση δημοσίων υπαλλήλων στη Ελλάδα, αλλά συμβαίνει», αναφέρει ο Βρετανός διπλωμάτης και συνεχίζει: «Όταν τον ρώτησα τι απέγινε ο απολυμένος ταχυδρόμος, απάντησε ότι έτσι στρατολογεί μέλη το ΚΚΕ».

17. Ερωτικές επιστολές Τσάτσου

Την ώρα που ο πρόεδρος Τσάτσος ανάρρωνε από εγχείρηση προστάτη, όπως αναφέρεται σε έγγραφο της βρετανικής πρεσβείας, το περιοδικό Νέοι Άνδρες δημοσίευσε τεύχος με ερωτικές επιστολές του από το 1974, όταν ήταν υπουργός Πολιτισμού, προς την ερωμένη του. Στις επιστολές αναφερόταν μεταξύ άλλων ότι «οι Έλληνες είναι ανώριμοι» και «με έλλειψη σύνεσης και αίσθησης του μέτρου». Όλα τα τεύχη του περιοδικού κατασχέθηκαν, ωστόσο πληροφορίες της βρετανικής πρεσβείας ανέφεραν ότι σχετικό ρεπορτάζ θα φιλοξενούσε το γερμανικό περιοδικό Σπίγκελ. Σημειώνεται ότι η αποκάλυψη έγινε δεκτή με έκπληξη και χιούμορ από τον ελληνικό λαό, κυρίως για την ενεργητικότητα του γηραιού προέδρου τους. Σε ό,τι αφορά τον πρόεδρο Τσάτσο, καταγράφεται σε άλλο έγγραφο και ένα σχόλιό του που βρήκε σύμφωνους τους διπλωμάτες της βρετανικής πρεσβείας. Σύμφωνα με λοιπόν με τον τότε πρόεδρο η επιρροή της αριστεράς είχε ενισχυθεί στα πανεπιστήμια, στους δασκάλους δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, στους δικηγόρους και στους δημοσιογράφους. Ο Βρετανός πρέσβης υπενθύμιζε στο Φόρεϊν Όφις ότι με παρόμοιο τρόπο επέκτεινε την επιρροή της και η γαλλική αριστερά.

18. Δήμαρχος Μπέης

Μετά την εκλογή του Δημήτρη Μπέη στη δημαρχία της Αθήνας, η βρετανική κυβέρνηση θέλησε να προσεγγίσει τον πολιτικό του ΠΑΣΟΚ. Η εξήγηση δίνεται σε επιστολή προς την πρεσβεία, στην οποία σημειώνεται ότι πρέπει «να έχουμε καλή σχέση με τον Μπέη ώστε όταν αγοράσει νέο εξοπλισμό για το δήμο Αθηναίων (όπως μηχανήματα για τη διαχείριση απορριμμάτων) να αγοράσει βρετανικό, αλλά κυρίως επειδή είναι ένας μετριοπαθής πολιτικός του ΠΑΣΟΚ του οποίου η επιρροή στο κόμμα θα αυξηθεί όταν αναλάβει το πόστο του τον Ιανουάριο».